Duvarı kuşeviyle süslü Büyük Yeni Han'a ait 10 bilgi
Üç katlı ve üç avlulu bir han olarak dönemine yenilik getiren Büyük Yeni Han'ın, Sandalyeciler Sokağı başındaki köşesinde taştan işlenmiş bir kuşevi olduğunu biliyor muydunuz? Ya da handa, ülkemizdeki ilk bankacılık faaliyetlerinden birinin gerçekleştiğini? Sizler için, Büyük Yeni Han'a ait 10 bilgiyi derledik.
Büyük Yeni Han, muntazam yontulmuş kesme taş ve tuğlalardan karma teknikte inşa edilmiştir. Sadece en alt kat yalnız taştandır. Han dar ve çok meyilli bir arazide yapıldığından topografya ve şehir dokusuna uyma kaygısı ile oldukça ustalıklı ve muntazam geometrik biçimi olmayan bir plan uygulanmıştır. Hanın esas girişi Çakmakçılar Yokuşu'ndadır. Buradan itibaren bina arkaya doğru uzanır. Odalar dikdörtgen iki iç avlu etrafında toplanmış ve iki avlu birbirinden bir ara kol ile ayrılmıştır. Birinci avlu 42 m., ikinci avlu 25 m. uzunlukta ve 15-12 m. genişliktedirler.
Yol ve arsa durumuna uyum sağlamak adına muntazam bir plana sahip olmayan Büyük Yeni Han, uzun bir dikdörtgen plana sahip olmasına rağmen dış cephesi yolun kıvrımlarına uygun bir biçimde inşa edilmiştir. Hanın en büyük özelliği ise o döneme kadar kullanılmamış bir tarzda üçüncü kata sahip olmasıdır. Bu nedenle Büyük Yeni Han, üç katlı ve üç avlulu bir han olarak dönemine bir yenilik getirmiştir. Bunun yanında hanın eğimli araziye inşa edilmesinin doğurduğu bir sonuç da, yapının Tarakçılar Sokak'taki ana girişinin, yapının üçüncü katına denk gelmesidir.
Fakat yapının ana girişi Çakmakçılar Yokuşu'ndadır ve Sandalyeciler Sokağı'na kadar dış cephesi dükkânlıdır. Hanın birinci avlusu 42 metre, ikincisi ise 2 metre uzunluğundadır. Hanın abidevi kapısı ise son derece özeldir; ceviz ağacı üzerinde dövme demir ile kaplanarak imal edilen bu çift kanatlı kapının ağırlığının 20 ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Hanın bir diğer yapısal özelliği ise Sandalyeciler Sokağı'nın köşesinde, en yukarıya yerleştirilmiş olan kuşevidir. Bu kuşevinin üzerinde de bir kitabe bulunmaktadır ve kitabede "Maşallah, sene fî 1177" yazmaktadır. Han 1894 depremi ve 1955 – 1956 istimlakleri sırasında da yapısal hasara uğramıştır.
Büyük Yeni Han'ın tarihimiz açısından bir önemi de ülkemizdeki ilk bankacılık faaliyetlerinden birinin bu handa gerçekleşmesidir. 1863 yılında Ziraat Bankası'nın temelini atarak, bir çeşit tarım kooperatifi kuran (Memleket Sandığı) Mithat Paşa, Rusçuk'ta görev yaptığı sırada, Rusçuk halkının tasarruflarını toplamak ve saklamak üzere Emniyet Sandığı'nı kurmuştur. Bu oluşumun merkezi 1868 yılında İstanbul'a taşınmış ve faaliyetlerini Büyük Yeni Han'da kiralanan birkaç odada, İstanbul Emniyet Sandığı adı altında yürütmüştür. Tasarrufların güvence altına alındığı bu kurumun Büyük Yeni Han'da faaliyet göstermesi, kısa zamanda bölgedeki sarrafların bir hana taşınmasına neden olmuştur.
Hanın birinci katında 57, ikinci ve üçüncü katında 58 oda olmak üzere toplam 173 oda bulunmaktadır. Buna ilaveten hanın dış kısmında da odalar bulunmaktadır ve böylece handaki oda sayısı 233'e yükselmektedir. 1821 yılı esnaf defterlerine göre bu handa, kırk üç sarraf, bir boyacı, bir tüccar bulunurken yirmi iki esnaf da muhtelif olarak kayıtlıdır. Mithat Paşa tarafından kurulan Emniyet Sandığı'nın bu hana taşınmasından sonraki yıllara ait Şark Ticaret Yıllığı'na göre ise 1868-1914 yılları arasında bu handa yirmi üç banker, yirmi yedi manifaturacı, kırk beş komisyoncu, on dokuz banker, kırk sekiz tüccar ve muhtelif sayılarda avukat, sarraf, matbaacı, antikacı, lokantacı, halıcı, mimar ve terzi faaliyet göstermiştir.
