Katip Çelebi

Asker olan babası Abdullah, Katip Çelebi'nin iyi bir eğitim alması için küçük yaşlardan itibaren özel hocalar tutarak, yetişmesini sağladı. Katip Çelebi, 14 yaşına geldiğinde Divan-ı Hümayun kalemlerinden Anadolu Muhasebeciliği Kalemi'ne girdi. Burada hesap kaidelerini, erkam ve siyakat yazısını öğrendi.

Ordu katipliği yaptığı için ulema ve halk arasında Katip Çelebi lakabıyla, Divan-ı Hümayun mensupları arasında ise Hacı Halife ismiyle tanınır.

Katip Çelebi, Abaza Paşa isyanını bastırmak için Erzurum'a giden orduyla babasının yanında Tercan, 1626'da ise Bağdat seferlerine katıldı. Her iki seferde de savaşın bütün safhalarına ve sıkıntılarına şahit olan Katip Çelebi, aynı yıl babasını ve amcasını kaybetti.

1630'da Hüsrev Paşa'nın maiyetinde Hemedan ve Bağdat seferlerine katıldı. 1633-1634'te tekrar Şark seferine giden Katip Çelebi, ordunun Halep'e çekilmesinden istifade ederek, hacca gitti. 1635'te Sultan 4. Murad'ın Revan seferine katıldı. Bu sefere ait gözlemlerini oldukça geniş biçimde anlattı.

Katip Çelebi, 6 Ekim 1657 sabahı vefat ederek, Zeyrek Camisi civarındaki kabristanda toprağa verildi.

Katip Çelebi, bu seferler sırasında gördüğü, ordunun aldığı Gülanber Kalesi, Hasanabad, Hemedan, Bisütun gibi şehir ve menziller hakkındaki gözlemlerini Cihannüma ve Fezleke adlı eserlerinde anlattı. Bağdat'ın kuşatılmasında bizzat bulundu ve gördüklerini oldukça canlı şekilde tasvir etti.

Katip Çelebi, kendisine kalan küçük bir mirası kitaplara yatırdı. Ertesi yıl zengin bir akrabasının ölümü üzerine kendisine düşen oldukça büyük bir mirasın önemli bir bölümünü yine kitaplara verdi. Geri kalanla da Fatih'te bulunan evini tamir ettirdi ve aynı tarihte evlendi.

Kendisini tamamen ilim ve eserlerine verdiği için 4. Murad'ın Bağdat seferine katılmadı. Bu tarihten sonra on yıl boyunca gece gündüz ilimle uğraştı. Öyle ki bazen kendini tamamen bir kitaba verip, her şeyi unuttu.

Katip Çelebi, 1645 Girit Seferi münasebetiyle harita yapımıyla da ilgilendi. Bu sırada Fransız asıllı Mehmed İhlasi'nin yardımıyla bazı Latince eserleri de Türkçeye çevirdi. Hastalığı sırasında tıp ilmiyle de ilgilendi. Bir yandan da manevi çareler aramak için havas kitaplarını inceledi.

Katip Çelebi, himmet sahibi, iyi huylu, az konuşan, hakim meşrepli bir insandı. Çiçek yetiştirmek gibi ince bir zevk ve meraka sahip Çelebi, katmer, salkımlı mavi sümbül başta olmak üzere çok çeşitli çiçekler yetiştirdi. Devrinin kaynaklarından aşırı derecede kitaba düşkün olduğu belirtilir.

Katip Çelebi, en çok tarihi ve biyografik eserlerle meşgul olup, tarihi bir olayı aydınlatmak için birçok kitabı inceledi. Arapça Feẕleke'sini yazarken elinden bin 300 eserin geçtiğini belirtir.

Katip Çelebi, savaşlarda komutanların yaptıkları yanlışları onların tarih bilmemesine bağlayıp, devlet adamlarının ve iktidarda bulunanların tarih ve coğrafya okumalarının çok önemli olduğunu vurgular. Ayrıca tarih yazarken duyguları bir yana bırakıp, tarafsızlığa bağlı kalmayı da savunur.

Batılıların ve Yunanların bu alanda İslam coğrafyacılarından ileride olduğunu belirterek bu eksikliği gidermek için Cihannüma'yı yazdı. Bu eser ilim çevrelerinin ufkunu açtı ve kendisinden sonra yazılacak eserlere zemin hazırladı.

Katip Çelebi, Osmanlı’da Batı kaynaklara başvuranların öncüsüydü. Aristo'nun felsefe şerhi, Meteora kitabının bazı bölümlerini, Jovans'ın Theatrum Orbim Terrarum eserini, Philippus Cluverius'un eski ve yeni coğrafya kitaplarına giriş eserini de Türkçeye kazandırdı.

15 bin kitap ve risalenin adı ve yazarının alfabetik olarak yer aldığı Keşfü'ẓ-Zunun, Batı'da İslam araştırmaları yapan hemen herkesin müracaat ettiği temel başvuru eseri oldu.

Tariḫ-i Kebir
Keşfü'ẓ-Zunun
Cihannüma
Fezleke
Tuhfetü'l-kibar fi esfari'l-bihar
Takvimü't-tevarih
Kanunname
Tarih-i Frengi Tercümesi
Tarih-i Kostantiniyye ve Kayasire
İrşadü'l-hıyara ila tarihi'l-Yunan ve'r-Rum ve'n-nasara
Süllemü'l-vüṣul ila ṭabaḳati'l-fuḥul
Levamiu'n-nur fi zulümat-i Atlas Minur
İlhamü'l-mukaddes min feyzi'l-akdes
Tuhfetü'l-ahyar fi'l-hikem ve'l-emsal ve'l-eş'ar
Dürer-i Müntesire ve Gurer-i Münteşire
Düsturü'l-amel li-ıslahi'l-halel
Recmü'r-racim bi's-sin ve'l-cim
Beyzavi Tefsirinin Şerhi
Hüsnü'l-hidaye
Cami'ul-mütun min celli'l-fünun
Mizanü'l-hak fi ihtiyari'l-ehak'